اگر فرزند شما غرق مشکلات مربوط به خیالپردازی در کودکان مانند عدم تمرکز و حواسپرتی است، باید این مقاله را بخوانید. زیرا در این مطلب پیرامون دلیلهای این موضوع، مشکلاتش، نشانههای و نحوه مدیریت خیالپردازی در کودکان صحبت خواهیم کرد.
علت خیالپردازی در کودکان چیست؟
دانستن اینکه چه چیزی باعث خیالپردازی در کودکان میشود، به ایجاد اعتماد به نفس در بین والدین کمک میکند. گاهی اوقات، خیالپردازی صرفاً یک محصول جانبی ناخواسته خلاقیت است. در موارد دیگر، نشانهای از کسالت یا خستگی است. با این حال، این وضعیت میتواند از محیطی که در آن قرار دارند و وضعیت عاطفی کودک نیز شروع شود. در برخی موارد، ممکن است یک نگرانی اساسی در مورد سلامتی وجود داشته باشد.
برخی از شایعترین علل خیالپردازی در بین کودکان عبارتند از:
- تخیل و خلاقیت
کودکان تخیل سالم و بسیار واضحی دارند. خیالپردازی به آنها اجازه میدهد تا در ذهن خود قلعه بسازند یا ماجراجوییهایی خلق کنند، و این بیضرر است و معمولاً برای یادگیری و حل مشکلات مفید است.
- کسالت
کودکان وقتی وظایف را خیلی ساده یا خستهکننده میبینند، در افکار خود غرق میشوند. سپس خیالپردازی برای آنها به نوعی سرگرمی تبدیل میشود.
- استرس و اضطراب
کودکان وقتی در مورد مدرسه، دوستان یا خانواده احساس اضطراب میکنند، درگیر افکار خود میشوند.
- خستگی
خواب کم یا روزهای طولانی منجر به خستگی میشود که میتواند منجر به حواسپرتی و خیالپردازی شود.
- عوامل حواسپرتی خارجی
محیطهای پر سر و صدا یا شلوغ، تمرکز را برای کودکان دشوار میکنند و منجر به افکار پراکنده میشوند.
- نگرانیهای پزشکی یا عصبی-رشدی
شرایطی مانند ADHD یا اضطراب ممکن است دورههای خیالپردازی را افزایش دهند. کودکان مبتلا به ADHD میتوانند برای تمرکز مشکل داشته باشند و اغلب در افکار خود غرق شوند. سایر بیماریهای مغزی یا عصبی، از جمله برخی از انواع تشنج، نیز میتوانند مانند خیالپردازی به نظر برسند.
مشکلات خیالپردازی در کودکان چه چیزهایی است؟
خیالپردازی در کودکان معمولاً جای نگرانی ندارد؛ مگر اینکه در پیشرفت تحصیلی یا عزت نفس فرزندتان اختلال ایجاد کند.
اختلال بیتوجهی
اگر فرزند شما در مدرسه مشکل دارد، ارزیابی توسط یک متخصص سلامت روان میتواند به فرزندتان کمک کند تا در یک برنامه 504 یا IEP قرار گیرد تا با سرعت راحتتری درس بخواند و بر چالشهای تحصیلی غلبه کند. همچنین میتوانید از معلم بپرسید که آیا فرزندتان میتواند صندلیهایش را جابجا کند تا به جلو نزدیکتر شود، جایی که توجه کردن بدون حواسپرتی آسانتر است.
علائم اختلال بیتوجهی، که در طیف ADHD قرار دارد، عبارتند از:
- اغلب وسایل خود را گم میکند؛
- مشکل در سازماندهی یا مرتب کردن دارد؛
- اغلب فراموش میکند و در یادگیری چیز جدید مشکل دارد؛
- به راحتی حواسش پرت میشود و تمرکز روی یک چیز در یک زمان برای او دشوار است؛
- از بیحوصلگی رنج میبرد و هر چند دقیقه یکبار بین فعالیتهای مختلف پرش میکند؛
- در تکمیل و تحویل تکالیف کلاسی یا خانگی مشکل دارد؛
- هنگام صحبت با دیگران به حرفهای آنها گوش نمیدهد؛
- در پیروی از دستورالعملهای چند مرحلهای مشکل دارد؛
- هنگام بیرون آمدن از خیالپردازی به راحتی گیج میشود؛
- خیالپردازی در کودکان به طور معمول بین ۴ تا ۷ سالگی تشخیص داده میشوند و به ترکیبی از دارو و رفتاردرمانی نیاز دارد.
خیالپردازی ناسازگار
اعتقاد بر این است که تا ۴.۳٪ از دانشآموزان از خیالپردازی ناسازگار رنج میبرند که میتواند با افسردگی، اضطراب یا اختلال وسواس فکری- عملی مرتبط باشد. خیالپردازیهای آنها ممکن است نشخوار فکری در مورد مرگ، سوءاستفاده، تروما یا سایر موضوعات ناخوشایند باشد. در برخی موارد، خیالپردازی در کودکان میتواند نوعی جدایی باشد. در این مورد، مراجعه به یک درمانگر شناختی رفتاری برای مدیریت مکانیسمهای مقابلهای جهت به حداقل رساندن اختلالات در زندگی روزمره بسیار مهم است.
علائم خیالپردازی ناسازگار در کودکان چه چیزهایی است؟
خیالپردازی ناسازگارانه وضعیتی است که در آن تمام علائم حول خود خیالپردازی میچرخند. علائم معمولاً به دو دسته تقسیم میشوند؛ رفتار خیالپردازی و احساسی که کودک نسبت به خیالپردازی خود دارد.
رفتار خیالپردازی
ویژگیهای خیالپردازیهایی که اتفاق میافتند اغلب شامل موارد زیر است:
- شدت
این خیالپردازیها بسیار واضح و با جزئیات هستند، بسیار بیشتر از یک خیالپردازی استاندارد است؛
- پیچیدگی
این خیالپردازیها اغلب دارای طرحهای پیچیدهای است و بسیاری از افراد شخصیتهایی را دارند که بارها و بارها آنها را دقیقاً مانند شخصیتهای یک برنامه تلویزیونی تصور میکنند؛
- مدت زمان
افرادی که به این روش خیالپردازی میکنند میتوانند این کار را برای مدت طولانی، حتی ساعتها در یک زمان، انجام دهند؛
کودکانی که این مشکل را دارند میتوانند آنقدر قوی خیالپردازی کنند که از دنیای اطرافشان جدا شوند. این موضوع شبیه به تجزیه است، یک مکانیسم دفاعی یا مقابلهای برای مبارزه با اضطراب شدید، افسردگی یا سوءاستفاده یا آسیب روانی به شمار میآید.
مشکلات خیالپردازی در کودکان به چه صورتهایی بروز میکند؟
افرادی که خیالپردازی ناسازگار را تجربه میکنند، اغلب با احساسات منفی و اثرات ناشی از این مشکل دست و پنجه نرم میکنند. این مشکلات به شکلهای زیر بروز میکند:
اختلال در فعالیتهای اجتماعی
افرادی که خیالپردازی ناسازگار در کودکان دارند، اغلب به جای گذراندن وقت با دیگران، خیالپردازی را انتخاب میکنند.
تداخل در کار، سرگرمیها و سایر فعالیتها
خیالپردازی ناسازگار میتواند باعث ایجاد مشکلاتی در کار، تحصیل یا رسیدن به اهداف دیگری شود که فرد برای خود تعیین میکند.
احساس شرم و گناه
افرادی که خیالپردازی ناسازگارانه را تجربه میکنند، معمولاً از انجام آن احساس بدی دارند، به خصوص هنگامی که با سایر بخشهای زندگی آنها تداخل دارد.
اجباری بودن خیالپردازی برای آنها
افراد نیازمند به خیالپردازی ناسازگار اگر فرصتی برای انجام این کار نداشته باشند، ممکن است از اینکه فرصت انجام آن را از دست دادهاند، ناراحت شوند. برخی تحقیقات نشان میدهد که نیاز به خیالپردازی ممکن است شبیه به اعتیاد باشد.
تلاش برای متوقف کردن یا کمتر خیالپردازی کردن
افرادی که دچار خیالپردازیهای ناسازگارهستند، اغلب برای کاهش یا توقف کامل خیالپردازی با مشکل مواجه میشوند.
مدیریت و درمان خیالپردازی در کودکان باید به چه صورتی انجام شود؟
1. مشورت و رواندرمانی تخصصی (CBT)
- اگر خیالپردازی کودک به طور جدی باعث اختلال در عملکرد تحصیلی، اجتماعی یا عاطفی او شده است، ارجاع به رواندرمانگر کودک ضروری است؛
- درمان شناختی رفتاری (CBT) میتواند به کودک کمک کند تا الگوهای فکری ناکارآمد و رفتارهای وسواسگونه مرتبط با خیالپردازی را شناسایی و تغییر دهد؛
- متخصص میتواند شدت اختلال را ارزیابی کرده و در صورت لزوم، دارو درمانی را نیز مد نظر قرار دهد؛ به خصوص اگر همراه با ADHD یا اضطراب باشد؛
- هدف اصلی، مدیریت این رفتار و کاهش تأثیر منفی آن بر زندگی روزمره کودک است؛
- اپلیکیشن آغوش میتواند به شما در این جهت کمک کند، تنها کافی است درخواست خود را در این اپلیکیشن ثبت کنید؛
2. شناسایی و مدیریت محرکها (Triggers)
- به کودک کمک کنید تا عوامل محیطی، حسی یا هیجانی که معمولاً باعث شروع یا تشدید رفتارهای خیالپردازی میشوند را شناسایی کند؛
- این محرکها ممکن است شامل گوش دادن به موسیقی خاص، احساس تنهایی، خستگی یا اضطراب باشند؛
- با حذف یا محدود کردن مواجهه با این محرکها میتوان دفعات شروع خیالپردازی را کاهش داد؛
- این اقدام، نوعی خودآگاهی اولیه برای کنترل بر رفتار به کودک میآموزد؛
3. هدایت انرژی به فعالیتهای خلاقانه
- از انرژی بالای تخیل کودک استفاده کنید و آن را به سمت فعالیتهای سازنده و دنیای واقعی هدایت کنید؛
- فعالیتهایی مانند نوشتن داستانهای بلند، نمایش خلاق، نقاشی، ساختن مدلها و مجسمهسازی جایگزینهای عالی هستند؛
- این کار خیالپردازی را مهار میکند و آن را به یک محصول ملموس و قابل تحسین تبدیل میکند؛
- تشویق به این فعالیتها، احساس موفقیت و ارزشمندی ناشی از یک دستاورد واقعی را جایگزین لذت زودگذر تخیل میکند؛
4. تنظیم برنامه روزانه ساختارمند
- ایجاد یک برنامه روزانه منظم و قابل پیشبینی که شامل زمانهای مشخص برای کار، بازی و استراحت باشد، بسیار حیاتی است؛
- این ساختار، فرصتهای زمانی برای غرق شدن طولانیمدت و ناگهانی در دنیای تخیل را به حداقل میرساند؛
- فعالیتهای بدنی و ورزشی را در برنامه بگنجانید، زیرا تخلیه انرژی فیزیکی به افزایش تمرکز در زمانهای دیگر کمک میکند؛
- باید بین فعالیتهای اجباری (مدرسه) و فعالیتهای دلخواه (بازی) تعادل برقرار شود؛
5. آموزش تکنیکهای ذهن آگاهی(Mindfulness)
- تمرینهای سادهی ذهن آگاهی، مانند تمرین تنفس عمیق یا تمرکز بر حواس پنجگانه، به کودک کمک میکند تا هوشیاری خود را به لحظهی حال بازگرداند؛
- این تکنیکها به کودک ابزاری میدهند تا زمانی که متوجه شد در حال غرق شدن در خیال است، فوراً خود را به محیط واقعی متصل کند؛
- ذهن آگاهی، توانایی جدا شدن از افکار و تمرکز مجدد را بدون قضاوت تقویت میکند؛
- این روش یک ابزار مدیریت فردی قدرتمند است که در طولانیمدت نتایج خوبی دارد؛
6. بهبود و نظارت بر کیفیت خواب
- ارتباط قوی بین خواب ناکافی یا بیکیفیت و تشدید خیالپردازی افراطی وجود دارد؛
- یک روتین ثابت قبل از خواب ایجاد کنید و از قرار دادن وسایل الکترونیکی (تبلت، موبایل) در اتاق خواب جلوگیری کنید؛
- اطمینان حاصل کنید که کودک به میزان کافی و متناسب با سن خود استراحت میکند؛
- بهبود خواب میتواند به طور مستقیم بر توانایی تمرکز و تنظیم هیجانی کودک در طول روز تأثیر بگذارد؛
7. آموزش تفکیک واقعیت و خیال
- به شیوهای ملایم و متناسب با درک کودک، مرزهای بین داستانهای جالب و دنیای واقعی را مشخص کنید؛
- این کار به معنای سرکوب تخیل نیست، بلکه کمک به کودک برای انعطافپذیری شناختی و درک نتایج رفتاری در دنیای واقعی است؛
- عباراتی مانند: «چه داستان فوقالعادهای، اما آیا این داستان میتواند در مدرسه اتفاق بیفتد؟» را به کار ببرید؛
- این روش آموزش به مرور زمان کمک میکند تا کودک به جای پناه بردن به خیال برای حل مسائل، با واقعیتها روبرو شود؛
8. افزایش تعاملات و بازیهای اجتماعی
- تنهایی یکی از قویترین محرکها برای خیالپردازی افراطی است؛ بنابراین، زمان بازی انفرادی را محدود کنید؛
- کودک را تشویق کنید که در بازیهای گروهی، ورزشهای تیمی یا فعالیتهای فوق برنامه شرکت کند؛
- تعاملات اجتماعی فعال، کودک را وادار میکند تا بر محیط بیرونی تمرکز کند و قوانین اجتماعی را بیاموزد؛
- این اقدام به کاهش انزواطلبی و تقویت مهارتهای ارتباطی کمک شایانی میکند؛
9. آموزش نظارت و کنترل بر خود
- به کودک بزرگتر یاد دهید که مسئولیت رفتارش را بپذیرد و لحظهای که خیالپردازی شروع میشود را شناسایی کند؛
- میتوانید با او یک «کلیدواژه» یا «نشانه فیزیکی» تعیین کنید تا به محض شروع خیالپردازی، آن را به یاد آورد و متوقف شود؛
- این فرایند به تقویت اراده و قدرت انتخاب کودک بر افکارش کمک میکند؛
- هدف، تبدیل کردن کودک از قربانی رفتار، به مدیر و ناظر بر افکار خود است؛
10. استفاده از سیستم پاداشدهی
- برای زمانهایی که کودک موفق میشود از خیالپردازی افراطی خودداری کند و به جای آن به فعالیتهای واقعی بپردازد، یک سیستم پاداش طراحی کنید؛
- این پاداشها نباید لزوماً مادی باشند، بلکه میتوانند شامل زمان اضافی برای فعالیت مورد علاقه یا تحسین کلامی باشند؛
- این سیستم، رفتار مطلوب (تمرکز بر واقعیت) را تقویت کرده و انگیزه کودک برای ادامه کنترل خود را افزایش میدهد؛
- پاداشها باید فوری و مرتبط با تلاش کودک باشند تا تأثیر خود را بگذارند؛
- در پایان هر روز، از کودک بخواهید تعداد دفعاتی که موفق به بازگشت به واقعیت شده است را در یک دفترچه ثبت کند؛
- تشویق مثبت و غیرمادی (مانند تحسین کلامی، یا یک فعالیت مورد علاقه) برای تلاشهای موفقیتآمیز، اراده و توانایی خودنظارتی کودک را تقویت میکند؛
11. ایجاد محیط خانوادگی حامی و آرام
- استرس و اضطراب در محیط خانه میتواند خیالپردازی را به عنوان یک راه فرار تشدید کند؛
- محیطی امن، قابل پیشبینی و عاری از تعارضات شدید برای کودک فراهم کنید تا نیاز کمتری به پناه بردن به دنیای خیالی داشته باشد؛
- شنونده فعال نگرانیهای کودک باشید و به او نشان دهید که احساساتش معتبر هستند؛
- پشتیبانی عاطفی قوی، پایه و اساس سلامت روان و کنترل رفتار در کودک است؛
12. انتخاب لنگر ساده و قابل دسترس
- به همراه کودک یک شیء یا عمل ساده و همیشه در دسترس را به عنوان لنگر انتخاب کنید تا در هر مکانی (خانه، مدرسه، ماشین) قابل استفاده باشد. این لنگر میتواند یک ساعت مچی، یک حلقه کلید یا لمس سهبارهی پشت گردن باشد؛
- لنگر باید به سادگی قابل لمس یا دیدن باشد و توجه را فوراً از دنیای خیال جدا کند؛
- اگر کودک پس از چند هفته احساس کرد که لنگر فعلی کارایی خود را از دست داده یا به خودی خود تبدیل به یک محرک شده است، آن را با یک شیء یا عمل تازه عوض کنید؛
- این انعطافپذیری به کودک کمک میکند تا از وابستگی ذهنی به یک محرک خاص جلوگیری کرده و مسئولیت انتخاب و مدیریت ابزارهای کنترل خود را بپذیرد؛
- با کودک توافق کنید که این لنگر فقط برای قطع کردن خیالپردازی ناسازگار استفاده میشود، نه برای بازی یا تمرکز عادی؛
- به او بیاموزید که لحظهای که حس کرد کنترل ذهن را از دست میدهد، لنگر را لمس کرده و یک کلمهی رمز مثلاً پایین یا برگرد را در ذهن خود تکرار کند؛
- هدف نهایی از استفاده از لنگر، قطع کردن خیالپردازی نیست، بلکه بازگشت سریع و مؤثر به وظیفهی جاری است؛
- پس از برقراری تماس با لنگر، کودک باید بلافاصله توجهش را به درس، مکالمه یا بازی که قبل از خیالپردازی مشغول آن بود، بازگرداند و به آن ادامه دهد؛
13. تمرین ریتمیک (تنفس لنگری)
- پس از فعالسازی لنگر، کودک را تشویق کنید که برای چند ثانیه یک کار ساده ریتمیک انجام دهد، مثلاً سه بار نفس عمیق بکشد در حالی که دستش روی لنگر است؛
- این عمل ریتمیک، به سیستم عصبی کمک میکند تا از حالت هیجانزدگی یا غرق شدگی خارج شده و آرامش خود را بازیابد؛
خیالپردازی ناسازگار در کودکان؛ قاتل خاموش روحیه فرزند شما
خیالپردازی ناسازگار در کودکان میتواند باعث بروز مشکلات بسیاری در کودک شما شود و روحیه او را دچار او را دچار اختلال کند؛ پس باید از روشهای گفتهشده برای مدیریت و درمان آن استفاده کنید. اگر نیاز به کمک بیشتر در این زمینه نیز داشتید میتوانید به اپلیکیشن مراقبت از کودک آغوش مراجعه کنید.
سوالات متداول
آیا خیالپردازی از علائم اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) است؟
کودکانی که دارای بیماریهای روانی مانند ADHD، OCD و اختلال تجزیهای هستند، بیشتر احتمال ابتلا به خیالپردازیهای ناسازگار را دارند. این بیماریها میتوانند منجر به خیالپردازیهای ناسازگار شوند و برعکس آن نیز ممکن است.
آیا خیالپردازی بیش از حد مضر است؟
بله اگر از نوع خیالپردازی ناسازگار باشد. این نوع از خیالپردازی به معنی است که فرد، در تلاش ناسالم یا منفی برای کنار آمدن یا سازگاری با یک مشکل است.
