گاهی علائم اضطراب در کودکان به‌راحتی قابل تشخیص نیستند؛ زیرا پشت رفتارهایی پنهان می‌شوند که در نگاه اول طبیعی به نظر می‌رسند. دل‌دردهای مکرر، بیدار شدن‌های شبانه، بی‌تمرکزی در کلاس یا امتناع از رفتن به مدرسه، اگر تکراری باشند یا در موقعیت‌هایی مثل جدا شدن از والدین یا حضور در جمع اتفاق بیفتند، نشانه‌های اضطراب هستند. اضطراب فقط ترس یا نگرانی نیست؛ بلکه گاهی اوقات بر خواب، اشتها، روابط اجتماعی و عملکرد روزمره آن‌ها نیز اثر می‌گذارد و با مجموعه‌ای از علائم ذهنی، جسمی و رفتاری بروز پیدا می‌کند. در این مطلب همه علائم اضطراب در کودک و نشانه‌های دقیق تشخیص آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
جدول علائم اضطراب در کودکان
برای اینکه بتوانید اضطراب را در فرزندتان بهتر بشناسید، باید به مجموعه‌ای از علائم مختلف توجه کنید. این نشانه‌ها در سه زمینه ذهنی، رفتاری و جسمی ظاهر می‌شوند. بعضی از آن‌ها در رفتارهای روزمره کاملاً قابل مشاهده و برخی دیگر درونی هستند و دیده نمی‌شوند. در جدول زیر خیلی خلاصه نگاهی به همه علائم اضطراب در کودک می‌پردازیم.
| نوع اضطراب | علائم |
| ذهنی و شناختی | نگرانی‌های شدید و مداوم، دشواری در تمرکز، سخت‌گیری نسبت به خود، ترس از اشتباه، احساس ناتوانی، افکار منفی تکراری، ترس بی‌وقفه از اتفاقات آینده، وابستگی ذهنی به تأیید دائمی، نگرانی افراطی درباره بیماری و مرگ، عزت‌نفس پایین، خودانتقادی شدید |
| رفتاری | دوری یا اجتناب از موقعیت‌ها، نرفتن به مدرسه، کناره‌گیری از جمع، صحبت نکردن، بهانه‌های جسمی مثل دل‌درد، وابستگی شدید به والدین، گریه و اصرار به همراهی، نافرمانی و طغیان ناگهانی، دشواری در انجام تکالیف، کاهش تمرکز، ناتمام گذاشتن کارها |
| جسمی | دل‌درد، سردرد، حالت تهوع، تکرر ادرار، شکایات بدنی بدون علت پزشکی، اختلال در خواب، بیدار شدن مکرر، بی‌انرژی بودن در صبح، کاهش یا افزایش اشتها |
دیدن این نشانه‌ها در کودک، فقط قدم اول است. شما باید ببینید این علائم چقدر تکرار می‌شوند، چقدر شدت دارند و چطور روی زندگی روزمره کودک شما اثر می‌گذارند. در ادامه به‌طور مفصل همه این نشانه‌ها و نحوه تشخیص هر یک را خیلی دقیق توضیح می‌دهیم.
علائم ذهنی و شناختی اضطراب در کودکان
علائم ذهنی و شناختی اضطراب به درگیری‌های فکری و نگرانی‌هایی مربوط می‌شود که در ذهن کودک جریان دارند. این علائم شامل نگرانی‌های دائمی، افکار منفی، و ترس از اتفاقات آینده می‌شوند. در ادامه به بررسی هر یک از این نشانه‌ها می‌پردازیم.
نگرانی‌های شدید و مداوم درباره مسائل جزئی و غیرمهم
اگر فرزندتان مدام درگیر نگرانی‌هایی است که با سن یا شرایطش تناسب ندارد، نشانه‌ای از اضطراب ذهنی است. چنین اضطرابی همیشه در رفتارهای آشکار دیده نمی‌شود، بلکه در افکار کودک جریان دارد. ممکن است فرزندتان بارها درباره یک موضوع ساده سوالاتی مانند «اگر تو نیایی چی میشه؟»، «اگه مریض بشی چی کار کنم؟» یا «اگه خراب کنم چی میشه؟» را مطرح کند. اگر کودکتان به‌سختی تمرکز می‌کند یا به‌صورت مدارم به‌دنبال دلگرمی و اطمینان‌خاطر از سمت شماست، احتمالا با اضطراب درگیر است.
کودکانی که دچار اضطراب ذهنی هستند، اغلب به خودشان سخت می‌گیرند، از اشتباه می‌ترسند و گاهی خود را ناتوان یا حتی بد می‌دانند. اگر این الگوها برای مدتی ادامه پیدا کند، احتمالا با از «اضطراب فراگیر» یا GAD روبه‌رو هستید و باید به فرد متخصص مراجعه کنید.
افکار منفی تکراری؛ از جدی‌ترین علائم اضطراب در کودک
برخی از کودکان در مواجهه با اضطراب، افکاری منفی و تکراری و جمله‌های مانند «من نمی‌توانم»، «همه چیز خراب می‌شود» یا «من خوب نیستم» را در ذهن خود مرور می‌کنند. وقتی ذهن کودک درگیر نگرانی‌های مداوم مثل ترس از اشتباه کردن یا ناراضی بودن دیگران باشد، نمی‌تواند به‌خوبی روی کار خود تمرکز کند.
در روان‌شناسی، به این الگوها «تفکر منفی خودکار» گفته می‌شود؛ افکاری که ناخواسته و بدون تلاش آگاهانه در ذهن شکل می‌گیرند و یکی از نشانه‌های اصلی اضطراب محسوب می‌شوند. اگر چنین افکاری را در کلام یا رفتار فرزندتان مشاهده می‌کنید، آن را جدی بگیرید. ذهن کودک شاید نتواند اضطرابش را مستقیماً بیان کند؛ اما بازتاب آن در رفتار، گفتار و واکنش‌های روزمره‌اش قابل مشاهده است.
ترس شدید و بی‌وقفه در مورد اتفاق‌های آینده
اگر فرزندتان قبل از رویارویی با موقعیت‌هایی مانند رفتن به مدرسه، امتحان دادن یا جدا شدن از شما، دچار نگرانی شدید می‌شود، نشانه‌ای از اضطراب را دارد. این ترس‌ها معمولاً بیشتر از حد معمول هستند و با اطمینان‌دادن نیز کاهش پیدا نمی‌کنند.ممکن است فرزندتان دل‌درد بگیرد، بی‌قرار شود یا از رفتن به جایی امتناع کند، بدون اینکه تجربه ناخوشایندی در گذشته داشته باشد. در روان‌شناسی، این واکنش‌ها بخشی از الگوی «پیش‌بینی فاجعه» شناخته می‌شوند؛ یعنی کودک همیشه انتظار بدترین حالت ممکن را دارد.
وابستگی ذهنی کودک به تایید دائمی از والدین
اگر فرزندتان مدام می‌پرسد: «تو که میای دنبالم؟»، «اگه معلم ازم سؤال بپرسه چی کار کنم؟» یا «مطمئنی چیزی نمی‌شه؟» و با وجود پاسخ‌دادن شما باز هم این سؤال‌ها را تکرار می‌کند، این نشانه‌ای از اضطراب در اوست. کودک مضطرب برای آرام‌کردن نگرانی‌هایش به شما پناه می‌آورد و با گرفتن اطمینان‌خاطر، سعی می‌کند ترس‌هایش را کنترل کند. این رفتار در ابتدا شاید عادی به نظر برسد؛ اما اگر ادامه پیدا کند، کودک بیش از حد به تأیید بیرونی وابسته می‌شود و نمی‌تواند به تنهایی با اضطرابش روبه‌رو شود.
نگرانی‌های افراطی کودک درباره بیماری و مرگ
برخی از کودکان دچار اضطراب، ذهنشان بیش از حد درگیر موضوعاتی مانند بیمار شدن، مرگ والدین یا از دست دادن عزیزان می‌شود. شاید بارها درباره این مسائل نگران شوند که «اگر مامان بمیره چی میشه؟» یا هنگام شنیدن خبر بیماری دیگران، احساس ترس شدیدی داشته باشند.
این میزان از نگرانی برای کودکان، غیرطبیعی است و باعث اختلال در خواب، بازی یا تمرکز او می‌شود. چنین افکاری از نشانه‌های اضطراب فراگیر (GAD) هستند و نشان می‌دهند که ذهن کودک درگیر خطراتی است که هنوز رخ نداده‌اند. اگر نگرانی‌ها ادامه داشته باشند و تکرار شوند، نیاز به مراجعه به پزشک دارند.
عزت‌نفس پایین و سخت‌گیری بیش‌ازحد نسبت به خود
کودکی که دچار اضطراب است، خودش را ضعیف‌تر، ناتوان‌تر یا کم‌ارزش‌تر از دیگران می‌داند. او به اشتباهات کوچک بیش‌ازحد واکنش نشان می‌دهد و مدام خودش را سرزنش می‌کند؛ برای مثال شاید بگوید: «من همیشه خراب می‌کنم» یا «هیچ‌کس منو دوست نداره». چنین کودکانی توقع زیادی از خود دارند و اگر به نتیجه دلخواهشان نرسند، احساس شکست یا بی‌کفایتی می‌کنند. این نگاه سخت‌گیرانه به خود، عزت‌نفس او را به‌شدت ضعیف می‌کند و زمینه‌ساز اضطراب بیشتر در موقعیت‌های روزمره می‌شود.
نگرانی مداوم؛ حتی زمانی که همه‌چیز خوب پیش می‌رود
برخی از کودکان دچار اضطراب، درگیر افکاری می‌شوند که غیرمنطقی، تکراری و ناخواسته است؛ افکاری که معمولاً با ترس یا نگرانی شدید همراه هستند و ذهن کودک را برای مدت طولانی درگیر می‌کنند. این افکار ممکن است مربوط به موضوعاتی مانند ترس از میکروب، بیمار شدن والدین، خراب شدن یک کار ساده یا نیاز به انجام کاری به شکل دقیق و خاص باشند.
کودک شما برای کاهش اضطراب ناشی از این افکار، گاهی رفتارهایی تکراری مانند شستن زیاد دست‌ها، مرتب‌کردن وسواس‌گونه وسایل، یا چک کردن درها و وسایل را انجام می‌دهد. این حالت‌ها در منابعی مانند Child Mind Institute از نشانه‌های اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) در کودکان شناخته می‌شوند.
خودانتقادی شدید یا ترس از اشتباه کردن
خودانتقادی شدید و ترس از اشتباه کردن از نشانه‌های مهم اضطراب در کودکان است. اگر فرزندتان بعد از یک خطای کوچک خود را سرزنش می‌کند، احساس شرمندگی دارد یا جمله‌هایی منفی مانند «من همیشه خراب می‌کنم» را مدام تکرار می‌کند، به احتمال خیلی زیاد با اضطراب درگیر است.
این کودکان تلاش می‌کنند که همه کارها را کامل انجام دهند و از اشتباه کردن به‌شدت می‌ترسند. همین ترس باعث می‌شود از انجام کارهای جدید یا قرار گرفتن در موقعیت‌های چالش‌برانگیز دوری کنند. این رفتارها در روان‌شناسی کودک به عنوان بخشی از اضطراب عملکردی یا اجتماعی شناخته می‌شوند.
توضیح همه علائم رفتاری اضطراب در کودک
علائم رفتاری اضطراب در کودک به واکنش‌هایی گفته می‌شود که در رفتارش دیده می‌شود؛ مانند دوری کردن از موقعیت‌ها، چسبیدن بیش‌ازحد به والدین یا امتناع از رفتن به مدرسه. این رفتارها معمولاً نشانه تلاش کودک برای فرار از موقعیت‌هایی هستند که باعث اضطرابش می‌شوند. در ادامه با بررسی هر یک از این علائم اضطراب در کودک، به شما کمک می‌کنیم تا دلیل پنهان برخی واکنش‌های کودکتان را بهتر درک کنید.
دوری کردن کودک از افراد یا فضاهای ناآشنا
یکی از نشانه‌ها و علائم اضطراب در کودکان، دوری کردن از موقعیت‌ها یا افرادی است که برایشان استرس‌زا هستند. در این وضعیت، فرزندتان شاید چیزی نگوید؛ اما با نرفتن به مدرسه، کناره‌گیری از جمع، صحبت نکردن یا بهانه‌هایی مانند دل‌درد و خستگی، سعی می‌کند از موقعیت دور شود.
این اجتناب برای او راهی برای کاهش اضطراب است؛ اما باعث می‌شود ترسش بیشتر شود و اعتماد به نفسش پایین بیاید. اگر متوجه شدید که این رفتارها تکراری شده‌اند و زندگی روزمره‌اش را تحت تأثیر قرار داده‌اند، حتما با یک روانشناس کودک مشورت کنید.
وابستگی شدید و چسبیدن کودک به والد در موقعیت‌های اضطراب‌آور
چسبیدن شدید کودک به والدین یا مراقبان، به‌ویژه در سن پایین، یکی از نشانه‌های اضطراب است. این رفتار در موقعیت‌هایی مانند رفتن به مهدکودک، خوابیدن در اتاق جدا یا حتی خداحافظی‌های کوتاه بروز پیدا می‌کند و معمولاً با گریه، ترس، اصرار به همراهی یا امتناع از جدا شدن همراه است. چنین واکنشی بیانگر احساس ناامنی کودک در موقعیت‌های ناآشنا یا هنگام جدا شدن از شماست، نه فقط یک وابستگی معمولی و گذرا؛ بنابراین باید آن‌ها را جدی بگیرید.
خشم، گریه و لجبازی به‌عنوان راه دفاعی کودک در برابر اضطراب
رفتارهایی مانند لجبازی، نافرمانی ناگهانی یا طغیان‌های شدید عاطفی در کودک، همیشه به‌معنای بی‌انضباطی نیست و گاهی ریشه در اضطراب دارد. وقتی فرزندتان دچار اضطراب می‌شود و توانایی بیان احساساتش را ندارد، ممکن است با خشم، گریه یا مخالفت شدید واکنش نشان دهد.
این رفتارها در موقعیت‌های استرس‌زا مانند رفتن به مدرسه یا تنها ماندن دیده می‌شوند. شاید شما فکر کنید که کودکتان بدون دلیل لجبازی می‌کند؛ اما در واقع با اضطرابی پنهان روبه‌رو هستید. اگر این واکنش‌ها مکرر، شدید و در شرایط خاص تکرار می‌شوند، موضوع را جدی بگیرید و با یک متخصص مشورت کنید.
امتناع از رفتن به مدرسه؛ از واضح‌ترین علائم اضطراب در کودک
اگر فرزندتان هر روز صبح با شکایت‌هایی مانند دل‌درد، تهوع یا خستگی از مدرسه رفتن طفره می‌رود، یا با گریه، التماس و قفل کردن خود در اتاق واکنش نشان می‌دهد، ممکن است با اضطراب پنهانی روبه‌رو باشید. این اضطراب به دلیل ترس از جدا شدن، ترس از معلم، امتحان یا تنها ماندن در جمع شکل می‌گیرد.
در روان‌شناسی کودک، این وضعیت به‌عنوان «school refusal» یا «اجتناب مدرسه‌ای ناشی از اضطراب» شناخته می‌شود و در منابعی مانند Child Mind Institute و NHS به‌عنوان علامتی مهم از اضطراب جدایی یا اضطراب اجتماعی مطرح شده است. اگر این رفتار چند روز یا چند هفته ادامه داشته باشد، نیاز به بررسی تخصصی دارد تا ریشه اضطراب شناسایی و درمان شود.
کاهش تمرکز و دشواری در انجام تکالیف
کودکی که دچار اضطراب است، ذهنی مشغول از نگرانی و افکار مزاحم دارد و همین درگیری ذهنی، تمرکز او را مختل می‌کند. این درگیری ذهنی باعث می‌شود نتواند به‌طور کامل روی یک کار مشخص تمرکز کند؛ زیرا بخشی از انرژی ذهنی‌اش صرف کنترل اضطراب می‌شود. در نتیجه، هنگام انجام تکالیف یا فعالیت‌های فکری، معمولاً با این نشانه‌ها مواجه خواهید شد:
- کودک دچار اضطراب معمولاً تمرکز لازم را ندارد و در دنبال کردن مراحل ساده تکالیف خود، دچار سردرگمی می‌شود.
- شروع کار را به تعویق می‌اندازد یا با بی‌میلی آغاز می‌کند.
- تکالیف را ناتمام می‌گذارد یا خیلی کند و با خطاهای زیاد انجام می‌دهد.
- بارها بهانه‌گیری می‌کند که خسته و گرسنه است یا دل‌درد دارد.
- هنگام انجام کار، زود کلافه می‌شود یا واکنش‌های احساسی (گریه، عصبانیت و بستن کتاب‌ها) نشان می‌دهد.
- ممکن است بارها بپرسد: «درسته؟» یا «خراب نکردم؟» و این پرسش‌های تکراری، نشانه‌ای از ترس کودک از اشتباه کردن و نیاز او به اطمینان خاطر است.
این رفتارها زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند که کودک در موقعیت‌های دیگر (مانند زمان بازی یا کارهای مورد علاقه‌اش) تمرکز بهتری دارد. در چنین شرایطی، باید احتمال اضطراب را جدی‌تر در نظر بگیرید. گاهی این کاهش تمرکز با بی‌قراری، کلافگی یا پرش ذهنی همراه است و افراد آن را با اختلال‌هایی مانند ADHD اشتباه می‌گیرند؛ بنابراین برای تشخیص دقیق، حتما با افراد متخصص مشورت کنید.
بررسی 3 مورد از علائم جسمی اضطراب در کودک
علائم اضطراب در کودکان گاهی پیش از آن‌که در رفتار یا گفتار دیده شود، خودش را در بدن کودک نشان می‌دهد. دل‌درد، سردرد و حالت تهوع از رایج‌ترین علائم جسمی هستند که معمولاً دلیل پزشکی مشخصی ندارند و در با موقعیت‌های استرس‌زا تشدید می‌شوند. در ادامه به بررسی هر یک از این علائم می‌پردازیم.
دل‌درد، سردرد و حالت تهوع؛ از نشانه‌های اضطراب در بدن کودک
یکی از نشانه‌های شایع اضطراب در کودکان، بروز علائم جسمی بدون علت پزشکی مشخص است. اگر فرزندتان در موقعیت‌هایی مانند رفتن به مدرسه، جدا شدن از شما یا قرار گرفتن در جمع، از دل‌درد، سردرد یا حالت تهوع شکایت می‌کند، این علائم ممکن است ناشی از اضطراب باشند. معمولاً این نشانه‌ها به‌طور ناگهانی ظاهر می‌شوند و بعد از پایان موقعیت استرس‌زا نیز کاهش پیدا می‌کنند.
از آن‌جا که بسیاری از کودکان هنوز نمی‌توانند احساسات خود را به زبان بیاورند، اضطراب آن‌ها بیشتر به شکل نشانه‌های بدنی خود را نشان می‌دهد. اگر این علائم، هیچ دلیل پزشکی ندارند، بهتر است اضطراب را به‌عنوان یک عامل مهم در نظر بگیرید و با متخصص کودک مشورت کنید.
تکرر ادرار یا دردهای بدنی مکرر بدون داشتن علت پزشکی
تکرر ادرار و شکایت‌های مکرر از دردهایی مانند دل‌درد، سردرد یا احساس ناخوشی، از نشانه‌های جسمی اضطراب در کودکان هستند که معمولاً نادیده گرفته می‌شوند. اگر فرزندتان در طول روز چندین بار به سرویس بهداشتی می‌رود یا مرتب از دردهایی صحبت می‌کند که با معاینه پزشکی علت مشخصی ندارند، احتمالا بدن او در حال واکنش به اضطراب باشد.
این علائم بیشتر در کودکانی دیده می‌شود که هنوز توانایی بیان مستقیم احساسات خود را ندارند. منابعی مانند NHS این نشانه‌ها را به‌عنوان علائم فیزیکی اضطراب معرفی کرده‌اند. اگر این رفتارها با موقعیت‌هایی مانند مدرسه رفتن یا جدا شدن از شما هم‌زمان هستند، آن‌ها را جدی بگیرید و بررسی روان‌شناختی انجام دهید.
ارتباط مستقیم اضطراب با اختلال در خواب یا اشتها
اضطراب در کودکان گاهی ابتدا خود را از طریق خواب و تغذیه نشان می‌دهد. اگر فرزندتان شب‌ها به‌سختی می‌خوابد، چندین بار بیدار می‌شود، کابوس می‌بیند یا صبح‌ها بی‌انرژی از خواب بلند می‌شود، احتمالا با اضطراب درگیر است. همچنین، تغییر در اشتها (چه کاهش اشتها و چه پرخوری) نیز نشانه‌ای از تلاش کودک برای مدیریت اضطراب محسوب می‌شود.
این تغییرات معمولاً هم‌زمان با موقعیت‌های استرس‌زا مانند تغییر مدرسه یا جدایی از شما بروز می‌کنند. اگر این اختلال‌ها با سایر نشانه‌های اضطراب مانند نگرانی مداوم یا افکار منفی یا نیاز مکرر به اطمینان‌خاطر گرفتن دیده شوند، باید آن را به‌عنوان اضطراب در نظر بگیرید.
نکات پایانی برای شناسایی و مدیریت علائم اضطراب در کودکان
در پایان، توجه داشته باشید که اضطراب در کودکان فقط یک احساس گذرا نیست، بلکه مجموعه‌ای از نشانه‌های ذهنی، جسمی و رفتاری است که اگر آن‌ها را نادیده بگیرید، ممکن است بر رشد عاطفی، تحصیلی و اجتماعی کودکتان تاثیر منفی بگذارد. نشانه‌هایی مانند دل‌دردهای مکرر، امتناع از مدرسه، چسبیدن به والدین یا حواس‌پرتی در تکالیف، اگر به‌صورت مداوم و با شدت بالا تکرار شوند، نیاز به توجه جدی دارند.
زمانی که کودک احساس کند حرف‌هایش شنیده و احساساتش جدی گرفته می‌شود، راحت‌تر درباره نگرانی‌هایش صحبت می‌کند و آمادگی بیشتری برای کمک گرفتن خواهد داشت. اگر نشانه‌های اضطراب را در فرزندتان مشاهده کردید، از کمک تخصصی دریغ نکنید. از طرفی شناسایی زودهنگام این علائم، به شما این فرصت را می‌دهد که با کمک مشاور یا روانشناس کودک، روند اضطراب را متوقف کنید و جلوی بروز نشانه‌های جدی‌تر را بگیرید.
گاهی علائم اضطراب در کودکان به‌راحتی قابل تشخیص نیستند؛ زیرا پشت رفتارهایی پنهان می‌شوند که در نگاه اول طبیعی به نظر می‌رسند. دل‌دردهای مکرر، بیدار شدن‌های شبانه، بی‌تمرکزی در کلاس یا امتناع از رفتن به مدرسه، اگر تکراری باشند یا در موقعیت‌هایی مثل جدا شدن از والدین یا حضور در جمع اتفاق بیفتند، نشانه‌های اضطراب هستند. اضطراب فقط ترس یا نگرانی نیست؛ بلکه گاهی اوقات بر خواب، اشتها، روابط اجتماعی و عملکرد روزمره آن‌ها نیز اثر می‌گذارد و با مجموعه‌ای از علائم ذهنی، جسمی و رفتاری بروز پیدا می‌کند. در این مطلب همه علائم اضطراب در کودک و نشانه‌های دقیق تشخیص آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
جدول علائم اضطراب در کودکان
برای اینکه بتوانید اضطراب را در فرزندتان بهتر بشناسید، باید به مجموعه‌ای از علائم مختلف توجه کنید. این نشانه‌ها در سه زمینه ذهنی، رفتاری و جسمی ظاهر می‌شوند. بعضی از آن‌ها در رفتارهای روزمره کاملاً قابل مشاهده و برخی دیگر درونی هستند و دیده نمی‌شوند. در جدول زیر خیلی خلاصه نگاهی به همه علائم اضطراب در کودک می‌پردازیم.
| نوع اضطراب | علائم |
| ذهنی و شناختی | نگرانی‌های شدید و مداوم، دشواری در تمرکز، سخت‌گیری نسبت به خود، ترس از اشتباه، احساس ناتوانی، افکار منفی تکراری، ترس بی‌وقفه از اتفاقات آینده، وابستگی ذهنی به تأیید دائمی، نگرانی افراطی درباره بیماری و مرگ، عزت‌نفس پایین، خودانتقادی شدید |
| رفتاری | دوری یا اجتناب از موقعیت‌ها، نرفتن به مدرسه، کناره‌گیری از جمع، صحبت نکردن، بهانه‌های جسمی مثل دل‌درد، وابستگی شدید به والدین، گریه و اصرار به همراهی، نافرمانی و طغیان ناگهانی، دشواری در انجام تکالیف، کاهش تمرکز، ناتمام گذاشتن کارها |
| جسمی | دل‌درد، سردرد، حالت تهوع، تکرر ادرار، شکایات بدنی بدون علت پزشکی، اختلال در خواب، بیدار شدن مکرر، بی‌انرژی بودن در صبح، کاهش یا افزایش اشتها |
دیدن این نشانه‌ها در کودک، فقط قدم اول است. شما باید ببینید این علائم چقدر تکرار می‌شوند، چقدر شدت دارند و چطور روی زندگی روزمره کودک شما اثر می‌گذارند. در ادامه به‌طور مفصل همه این نشانه‌ها و نحوه تشخیص هر یک را خیلی دقیق توضیح می‌دهیم.
علائم ذهنی و شناختی اضطراب در کودکان
علائم ذهنی و شناختی اضطراب به درگیری‌های فکری و نگرانی‌هایی مربوط می‌شود که در ذهن کودک جریان دارند. این علائم شامل نگرانی‌های دائمی، افکار منفی، و ترس از اتفاقات آینده می‌شوند. در ادامه به بررسی هر یک از این نشانه‌ها می‌پردازیم.
نگرانی‌های شدید و مداوم درباره مسائل جزئی و غیرمهم
اگر فرزندتان مدام درگیر نگرانی‌هایی است که با سن یا شرایطش تناسب ندارد، نشانه‌ای از اضطراب ذهنی است. چنین اضطرابی همیشه در رفتارهای آشکار دیده نمی‌شود، بلکه در افکار کودک جریان دارد. ممکن است فرزندتان بارها درباره یک موضوع ساده سوالاتی مانند «اگر تو نیایی چی میشه؟»، «اگه مریض بشی چی کار کنم؟» یا «اگه خراب کنم چی میشه؟» را مطرح کند. اگر کودکتان به‌سختی تمرکز می‌کند یا به‌صورت مدارم به‌دنبال دلگرمی و اطمینان‌خاطر از سمت شماست، احتمالا با اضطراب درگیر است.
کودکانی که دچار اضطراب ذهنی هستند، اغلب به خودشان سخت می‌گیرند، از اشتباه می‌ترسند و گاهی خود را ناتوان یا حتی بد می‌دانند. اگر این الگوها برای مدتی ادامه پیدا کند، احتمالا با از «اضطراب فراگیر» یا GAD روبه‌رو هستید و باید به فرد متخصص مراجعه کنید.
افکار منفی تکراری؛ از جدی‌ترین علائم اضطراب در کودک
برخی از کودکان در مواجهه با اضطراب، افکاری منفی و تکراری و جمله‌های مانند «من نمی‌توانم»، «همه چیز خراب می‌شود» یا «من خوب نیستم» را در ذهن خود مرور می‌کنند. وقتی ذهن کودک درگیر نگرانی‌های مداوم مثل ترس از اشتباه کردن یا ناراضی بودن دیگران باشد، نمی‌تواند به‌خوبی روی کار خود تمرکز کند.
در روان‌شناسی، به این الگوها «تفکر منفی خودکار» گفته می‌شود؛ افکاری که ناخواسته و بدون تلاش آگاهانه در ذهن شکل می‌گیرند و یکی از نشانه‌های اصلی اضطراب محسوب می‌شوند. اگر چنین افکاری را در کلام یا رفتار فرزندتان مشاهده می‌کنید، آن را جدی بگیرید. ذهن کودک شاید نتواند اضطرابش را مستقیماً بیان کند؛ اما بازتاب آن در رفتار، گفتار و واکنش‌های روزمره‌اش قابل مشاهده است.
ترس شدید و بی‌وقفه در مورد اتفاق‌های آینده
اگر فرزندتان قبل از رویارویی با موقعیت‌هایی مانند رفتن به مدرسه، امتحان دادن یا جدا شدن از شما، دچار نگرانی شدید می‌شود، نشانه‌ای از اضطراب را دارد. این ترس‌ها معمولاً بیشتر از حد معمول هستند و با اطمینان‌دادن نیز کاهش پیدا نمی‌کنند.ممکن است فرزندتان دل‌درد بگیرد، بی‌قرار شود یا از رفتن به جایی امتناع کند، بدون اینکه تجربه ناخوشایندی در گذشته داشته باشد. در روان‌شناسی، این واکنش‌ها بخشی از الگوی «پیش‌بینی فاجعه» شناخته می‌شوند؛ یعنی کودک همیشه انتظار بدترین حالت ممکن را دارد.
وابستگی ذهنی کودک به تایید دائمی از والدین
اگر فرزندتان مدام می‌پرسد: «تو که میای دنبالم؟»، «اگه معلم ازم سؤال بپرسه چی کار کنم؟» یا «مطمئنی چیزی نمی‌شه؟» و با وجود پاسخ‌دادن شما باز هم این سؤال‌ها را تکرار می‌کند، این نشانه‌ای از اضطراب در اوست. کودک مضطرب برای آرام‌کردن نگرانی‌هایش به شما پناه می‌آورد و با گرفتن اطمینان‌خاطر، سعی می‌کند ترس‌هایش را کنترل کند. این رفتار در ابتدا شاید عادی به نظر برسد؛ اما اگر ادامه پیدا کند، کودک بیش از حد به تأیید بیرونی وابسته می‌شود و نمی‌تواند به تنهایی با اضطرابش روبه‌رو شود.
نگرانی‌های افراطی کودک درباره بیماری و مرگ
برخی از کودکان دچار اضطراب، ذهنشان بیش از حد درگیر موضوعاتی مانند بیمار شدن، مرگ والدین یا از دست دادن عزیزان می‌شود. شاید بارها درباره این مسائل نگران شوند که «اگر مامان بمیره چی میشه؟» یا هنگام شنیدن خبر بیماری دیگران، احساس ترس شدیدی داشته باشند.
این میزان از نگرانی برای کودکان، غیرطبیعی است و باعث اختلال در خواب، بازی یا تمرکز او می‌شود. چنین افکاری از نشانه‌های اضطراب فراگیر (GAD) هستند و نشان می‌دهند که ذهن کودک درگیر خطراتی است که هنوز رخ نداده‌اند. اگر نگرانی‌ها ادامه داشته باشند و تکرار شوند، نیاز به مراجعه به پزشک دارند.
عزت‌نفس پایین و سخت‌گیری بیش‌ازحد نسبت به خود
کودکی که دچار اضطراب است، خودش را ضعیف‌تر، ناتوان‌تر یا کم‌ارزش‌تر از دیگران می‌داند. او به اشتباهات کوچک بیش‌ازحد واکنش نشان می‌دهد و مدام خودش را سرزنش می‌کند؛ برای مثال شاید بگوید: «من همیشه خراب می‌کنم» یا «هیچ‌کس منو دوست نداره». چنین کودکانی توقع زیادی از خود دارند و اگر به نتیجه دلخواهشان نرسند، احساس شکست یا بی‌کفایتی می‌کنند. این نگاه سخت‌گیرانه به خود، عزت‌نفس او را به‌شدت ضعیف می‌کند و زمینه‌ساز اضطراب بیشتر در موقعیت‌های روزمره می‌شود.
نگرانی مداوم؛ حتی زمانی که همه‌چیز خوب پیش می‌رود
برخی از کودکان دچار اضطراب، درگیر افکاری می‌شوند که غیرمنطقی، تکراری و ناخواسته است؛ افکاری که معمولاً با ترس یا نگرانی شدید همراه هستند و ذهن کودک را برای مدت طولانی درگیر می‌کنند. این افکار ممکن است مربوط به موضوعاتی مانند ترس از میکروب، بیمار شدن والدین، خراب شدن یک کار ساده یا نیاز به انجام کاری به شکل دقیق و خاص باشند.
کودک شما برای کاهش اضطراب ناشی از این افکار، گاهی رفتارهایی تکراری مانند شستن زیاد دست‌ها، مرتب‌کردن وسواس‌گونه وسایل، یا چک کردن درها و وسایل را انجام می‌دهد. این حالت‌ها در منابعی مانند Child Mind Institute از نشانه‌های اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) در کودکان شناخته می‌شوند.
خودانتقادی شدید یا ترس از اشتباه کردن
خودانتقادی شدید و ترس از اشتباه کردن از نشانه‌های مهم اضطراب در کودکان است. اگر فرزندتان بعد از یک خطای کوچک خود را سرزنش می‌کند، احساس شرمندگی دارد یا جمله‌هایی منفی مانند «من همیشه خراب می‌کنم» را مدام تکرار می‌کند، به احتمال خیلی زیاد با اضطراب درگیر است.
این کودکان تلاش می‌کنند که همه کارها را کامل انجام دهند و از اشتباه کردن به‌شدت می‌ترسند. همین ترس باعث می‌شود از انجام کارهای جدید یا قرار گرفتن در موقعیت‌های چالش‌برانگیز دوری کنند. این رفتارها در روان‌شناسی کودک به عنوان بخشی از اضطراب عملکردی یا اجتماعی شناخته می‌شوند.
توضیح همه علائم رفتاری اضطراب در کودک
علائم رفتاری اضطراب در کودک به واکنش‌هایی گفته می‌شود که در رفتارش دیده می‌شود؛ مانند دوری کردن از موقعیت‌ها، چسبیدن بیش‌ازحد به والدین یا امتناع از رفتن به مدرسه. این رفتارها معمولاً نشانه تلاش کودک برای فرار از موقعیت‌هایی هستند که باعث اضطرابش می‌شوند. در ادامه با بررسی هر یک از این علائم اضطراب در کودک، به شما کمک می‌کنیم تا دلیل پنهان برخی واکنش‌های کودکتان را بهتر درک کنید.
دوری کردن کودک از افراد یا فضاهای ناآشنا
یکی از نشانه‌ها و علائم اضطراب در کودکان، دوری کردن از موقعیت‌ها یا افرادی است که برایشان استرس‌زا هستند. در این وضعیت، فرزندتان شاید چیزی نگوید؛ اما با نرفتن به مدرسه، کناره‌گیری از جمع، صحبت نکردن یا بهانه‌هایی مانند دل‌درد و خستگی، سعی می‌کند از موقعیت دور شود.
این اجتناب برای او راهی برای کاهش اضطراب است؛ اما باعث می‌شود ترسش بیشتر شود و اعتماد به نفسش پایین بیاید. اگر متوجه شدید که این رفتارها تکراری شده‌اند و زندگی روزمره‌اش را تحت تأثیر قرار داده‌اند، حتما با یک روانشناس کودک مشورت کنید.
وابستگی شدید و چسبیدن کودک به والد در موقعیت‌های اضطراب‌آور
چسبیدن شدید کودک به والدین یا مراقبان، به‌ویژه در سن پایین، یکی از نشانه‌های اضطراب است. این رفتار در موقعیت‌هایی مانند رفتن به مهدکودک، خوابیدن در اتاق جدا یا حتی خداحافظی‌های کوتاه بروز پیدا می‌کند و معمولاً با گریه، ترس، اصرار به همراهی یا امتناع از جدا شدن همراه است. چنین واکنشی بیانگر احساس ناامنی کودک در موقعیت‌های ناآشنا یا هنگام جدا شدن از شماست، نه فقط یک وابستگی معمولی و گذرا؛ بنابراین باید آن‌ها را جدی بگیرید.
خشم، گریه و لجبازی به‌عنوان راه دفاعی کودک در برابر اضطراب
رفتارهایی مانند لجبازی، نافرمانی ناگهانی یا طغیان‌های شدید عاطفی در کودک، همیشه به‌معنای بی‌انضباطی نیست و گاهی ریشه در اضطراب دارد. وقتی فرزندتان دچار اضطراب می‌شود و توانایی بیان احساساتش را ندارد، ممکن است با خشم، گریه یا مخالفت شدید واکنش نشان دهد.
این رفتارها در موقعیت‌های استرس‌زا مانند رفتن به مدرسه یا تنها ماندن دیده می‌شوند. شاید شما فکر کنید که کودکتان بدون دلیل لجبازی می‌کند؛ اما در واقع با اضطرابی پنهان روبه‌رو هستید. اگر این واکنش‌ها مکرر، شدید و در شرایط خاص تکرار می‌شوند، موضوع را جدی بگیرید و با یک متخصص مشورت کنید.
امتناع از رفتن به مدرسه؛ از واضح‌ترین علائم اضطراب در کودک
اگر فرزندتان هر روز صبح با شکایت‌هایی مانند دل‌درد، تهوع یا خستگی از مدرسه رفتن طفره می‌رود، یا با گریه، التماس و قفل کردن خود در اتاق واکنش نشان می‌دهد، ممکن است با اضطراب پنهانی روبه‌رو باشید. این اضطراب به دلیل ترس از جدا شدن، ترس از معلم، امتحان یا تنها ماندن در جمع شکل می‌گیرد.
در روان‌شناسی کودک، این وضعیت به‌عنوان «school refusal» یا «اجتناب مدرسه‌ای ناشی از اضطراب» شناخته می‌شود و در منابعی مانند Child Mind Institute و NHS به‌عنوان علامتی مهم از اضطراب جدایی یا اضطراب اجتماعی مطرح شده است. اگر این رفتار چند روز یا چند هفته ادامه داشته باشد، نیاز به بررسی تخصصی دارد تا ریشه اضطراب شناسایی و درمان شود.
کاهش تمرکز و دشواری در انجام تکالیف
کودکی که دچار اضطراب است، ذهنی مشغول از نگرانی و افکار مزاحم دارد و همین درگیری ذهنی، تمرکز او را مختل می‌کند. این درگیری ذهنی باعث می‌شود نتواند به‌طور کامل روی یک کار مشخص تمرکز کند؛ زیرا بخشی از انرژی ذهنی‌اش صرف کنترل اضطراب می‌شود. در نتیجه، هنگام انجام تکالیف یا فعالیت‌های فکری، معمولاً با این نشانه‌ها مواجه خواهید شد:
- کودک دچار اضطراب معمولاً تمرکز لازم را ندارد و در دنبال کردن مراحل ساده تکالیف خود، دچار سردرگمی می‌شود.
- شروع کار را به تعویق می‌اندازد یا با بی‌میلی آغاز می‌کند.
- تکالیف را ناتمام می‌گذارد یا خیلی کند و با خطاهای زیاد انجام می‌دهد.
- بارها بهانه‌گیری می‌کند که خسته و گرسنه است یا دل‌درد دارد.
- هنگام انجام کار، زود کلافه می‌شود یا واکنش‌های احساسی (گریه، عصبانیت و بستن کتاب‌ها) نشان می‌دهد.
- ممکن است بارها بپرسد: «درسته؟» یا «خراب نکردم؟» و این پرسش‌های تکراری، نشانه‌ای از ترس کودک از اشتباه کردن و نیاز او به اطمینان خاطر است.
این رفتارها زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند که کودک در موقعیت‌های دیگر (مانند زمان بازی یا کارهای مورد علاقه‌اش) تمرکز بهتری دارد. در چنین شرایطی، باید احتمال اضطراب را جدی‌تر در نظر بگیرید. گاهی این کاهش تمرکز با بی‌قراری، کلافگی یا پرش ذهنی همراه است و افراد آن را با اختلال‌هایی مانند ADHD اشتباه می‌گیرند؛ بنابراین برای تشخیص دقیق، حتما با افراد متخصص مشورت کنید.
بررسی 3 مورد از علائم جسمی اضطراب در کودک
علائم اضطراب در کودکان گاهی پیش از آن‌که در رفتار یا گفتار دیده شود، خودش را در بدن کودک نشان می‌دهد. دل‌درد، سردرد و حالت تهوع از رایج‌ترین علائم جسمی هستند که معمولاً دلیل پزشکی مشخصی ندارند و در با موقعیت‌های استرس‌زا تشدید می‌شوند. در ادامه به بررسی هر یک از این علائم می‌پردازیم.
دل‌درد، سردرد و حالت تهوع؛ از نشانه‌های اضطراب در بدن کودک
یکی از نشانه‌های شایع اضطراب در کودکان، بروز علائم جسمی بدون علت پزشکی مشخص است. اگر فرزندتان در موقعیت‌هایی مانند رفتن به مدرسه، جدا شدن از شما یا قرار گرفتن در جمع، از دل‌درد، سردرد یا حالت تهوع شکایت می‌کند، این علائم ممکن است ناشی از اضطراب باشند. معمولاً این نشانه‌ها به‌طور ناگهانی ظاهر می‌شوند و بعد از پایان موقعیت استرس‌زا نیز کاهش پیدا می‌کنند.
از آن‌جا که بسیاری از کودکان هنوز نمی‌توانند احساسات خود را به زبان بیاورند، اضطراب آن‌ها بیشتر به شکل نشانه‌های بدنی خود را نشان می‌دهد. اگر این علائم، هیچ دلیل پزشکی ندارند، بهتر است اضطراب را به‌عنوان یک عامل مهم در نظر بگیرید و با متخصص کودک مشورت کنید.
تکرر ادرار یا دردهای بدنی مکرر بدون داشتن علت پزشکی
تکرر ادرار و شکایت‌های مکرر از دردهایی مانند دل‌درد، سردرد یا احساس ناخوشی، از نشانه‌های جسمی اضطراب در کودکان هستند که معمولاً نادیده گرفته می‌شوند. اگر فرزندتان در طول روز چندین بار به سرویس بهداشتی می‌رود یا مرتب از دردهایی صحبت می‌کند که با معاینه پزشکی علت مشخصی ندارند، احتمالا بدن او در حال واکنش به اضطراب باشد.
این علائم بیشتر در کودکانی دیده می‌شود که هنوز توانایی بیان مستقیم احساسات خود را ندارند. منابعی مانند NHS این نشانه‌ها را به‌عنوان علائم فیزیکی اضطراب معرفی کرده‌اند. اگر این رفتارها با موقعیت‌هایی مانند مدرسه رفتن یا جدا شدن از شما هم‌زمان هستند، آن‌ها را جدی بگیرید و بررسی روان‌شناختی انجام دهید.
ارتباط مستقیم اضطراب با اختلال در خواب یا اشتها
اضطراب در کودکان گاهی ابتدا خود را از طریق خواب و تغذیه نشان می‌دهد. اگر فرزندتان شب‌ها به‌سختی می‌خوابد، چندین بار بیدار می‌شود، کابوس می‌بیند یا صبح‌ها بی‌انرژی از خواب بلند می‌شود، احتمالا با اضطراب درگیر است. همچنین، تغییر در اشتها (چه کاهش اشتها و چه پرخوری) نیز نشانه‌ای از تلاش کودک برای مدیریت اضطراب محسوب می‌شود.
این تغییرات معمولاً هم‌زمان با موقعیت‌های استرس‌زا مانند تغییر مدرسه یا جدایی از شما بروز می‌کنند. اگر این اختلال‌ها با سایر نشانه‌های اضطراب مانند نگرانی مداوم یا افکار منفی یا نیاز مکرر به اطمینان‌خاطر گرفتن دیده شوند، باید آن را به‌عنوان اضطراب در نظر بگیرید.
نکات پایانی برای شناسایی و مدیریت علائم اضطراب در کودکان
در پایان، توجه داشته باشید که اضطراب در کودکان فقط یک احساس گذرا نیست، بلکه مجموعه‌ای از نشانه‌های ذهنی، جسمی و رفتاری است که اگر آن‌ها را نادیده بگیرید، ممکن است بر رشد عاطفی، تحصیلی و اجتماعی کودکتان تاثیر منفی بگذارد. نشانه‌هایی مانند دل‌دردهای مکرر، امتناع از مدرسه، چسبیدن به والدین یا حواس‌پرتی در تکالیف، اگر به‌صورت مداوم و با شدت بالا تکرار شوند، نیاز به توجه جدی دارند.
زمانی که کودک احساس کند حرف‌هایش شنیده و احساساتش جدی گرفته می‌شود، راحت‌تر درباره نگرانی‌هایش صحبت می‌کند و آمادگی بیشتری برای کمک گرفتن خواهد داشت. اگر نشانه‌های اضطراب را در فرزندتان مشاهده کردید، از کمک تخصصی دریغ نکنید. از طرفی شناسایی زودهنگام این علائم، به شما این فرصت را می‌دهد که با کمک مشاور یا روانشناس کودک، روند اضطراب را متوقف کنید و جلوی بروز نشانه‌های جدی‌تر را بگیرید.
aghoosh
تیم روانشناس کودک و نوجوان و طراح و محتوا نویس آغوش.
0 دیدگاه
+ افزودن دیدگاهارسال نظر